ผลแดงเล็กตามรั้วบ้าน ที่หลายคนมองข้าม คือขุมทรัพย์ภูมิปัญญาแพทย์แผนไทย “แตงหนู” พืชสมุนไพรพื้นบ้าน ใช้ได้ทั้งต้น รักษาได้ตั้งแต่ไข้พิษจนถึงโรคทางเดินหายใจ
แตงหนู สมุนไพรพื้นบ้านที่ซ่อนอยู่ตามรั้วบ้าน
ท่ามกลางพุ่มไม้รกร้างหรือรั้วบ้านชนบท มักมีไม้เถาเล็กๆ เลื้อยพันเกาะอย่างเงียบงัน พร้อมผลกลมสีแดงสดสะดุดตา พืชชนิดนี้คือ “แตงหนู” สมุนไพรพื้นบ้านที่อยู่คู่ชุมชนไทยมาอย่างยาวนาน แต่กลับถูกมองข้ามไปตามกาลเวลา
แตงหนูจัดอยู่ในวงศ์แตง CUCURBITACEAE เป็นพืชที่คนแต่ละท้องถิ่นเรียกต่างกัน เช่น “แตงนก” ในกาญจนบุรี “แตงผีปลูก” ในชัยนาท หรือ “แตงหนูขน” ในจังหวัดประจวบคีรีขันธ์ สะท้อนถึงความผูกพันของพืชชนิดนี้กับวิถีชีวิตชาวบ้านในหลายพื้นที่
ลักษณะของแตงหนูเป็นไม้เถาเล็ก มีมือเกาะงอกออกตั้งฉากกับก้านใบ ใช้พันยึดเกาะตามรั้วหรือพุ่มไม้ ใบเป็นใบเดี่ยวเรียงสลับ ดอกสีเหลืองสด แยกเพศแต่อยู่ร่วมต้นเดียวกัน และออกตามซอกใบ จุดเด่นที่สุดคือผลกลมมีลายตามยาว เมื่อสุกจะเปลี่ยนเป็นสีแดงสด ช่วยบอกตำแหน่งของพืชให้สังเกตได้ง่าย
ในทางสมุนไพร แตงหนูใช้ประโยชน์ได้แทบทุกส่วนของต้น
ราก ใช้ขับปัสสาวะ ขับเสมหะ แก้ท้องอืดเฟ้อ และบรรเทาอาการปวดฟัน, เถา ยอด และใบอ่อน ช่วยแก้ตับอักเสบ บรรเทาอาการหลอดลมอักเสบ และหอบหืด, ดอก มีสรรพคุณช่วยขับระดูและฟอกเลือด
ผล ใช้แก้ไข้พิษและบรรเทาอาการไข้
แตงหนูจึงเป็นตัวอย่างชัดเจนของ ภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทย ที่หยั่งรากจากธรรมชาติรอบตัว พืชเล็กๆ ที่เลื้อยอยู่ตามรั้วบ้าน อาจไม่ได้โดดเด่นในสายตาคนเมือง แต่กลับซ่อนคุณค่าทางยาที่ชุมชนใช้สืบต่อกันมาหลายชั่วอายุคน
ในวันที่สังคมหันกลับมาให้ความสำคัญกับสมุนไพรและความหลากหลายทางชีวภาพ “แตงหนู” จึงไม่ใช่เพียงวัชพืชริมรั้ว หากแต่เป็นสมุนไพรพื้นถิ่นที่ควรค่าแก่การอนุรักษ์ ศึกษา และส่งต่อองค์ความรู้ให้คนรุ่นใหม่ได้รู้จักและเห็นคุณค่าอย่างแท้จริง
อ้างอิง: ความหลากหลายทางชีวภาพพืชสมุนไพรในประเทศไทย เล่ม 2 (พ.ศ. 2561)
สำนักวิจัยการอนุรักษ์ป่าไม้และพันธุ์พืช กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช
